κοιλάδα

Επιμήκης ύφεση της γήινης επιφάνειας μεταξύ δύο πλαγιών, μέσα στην οποία αποτίθενται συνήθως προσχώσεις ποικίλου πάχους. Στο βύθισμα αυτό, που μπορεί να έχει γραμμική διάταξη ή να είναι μια επίπεδη λωρίδα ευρύτερη ή στενότερη, ρέει συνήθως ένα υδάτινο ρεύμα, στο οποίο και οφείλεται ο σχηματισμός της κ. Σε γενικές γραμμές, οι κ. είναι μορφές του εδάφους που προκύπτουν από τη διαβρωτική ενέργεια των υδάτων των χειμάρρων και των ποταμών. Η διάβρωση ασκείται τόσο κατά τον επιμήκη άξονα με αποτέλεσμα την όλο και μεγαλύτερη εκβάθυνση της κοίτης, όσο και εγκάρσια αυτού, δηλαδή στις πλευρές, με αποτέλεσμα τη διαπλάτυνση της κ. Οι περισσότερες κ. μέσα στις οποίες ρέει ένα υδάτινο ρεύμα, αρχίζουν σαν φάραγγες, που βαθμιαία γίνονται μακρύτερες, βαθύτερες και πλατύτερες εξαιτίας της διάβρωσής τους από το νερό. Η ταχύτητα εκβάθυνσης των κ. εξαρτάται από την ταχύτητα του ρέοντος ύδατος, τον όγκο του, τα μεταφερόμενα υλικά (άμμους, κροκάλες) και τη φύση του υλικού μέσα στο οποίο διανοίγεται η κ. Οι στενές κ., που παρουσιάζουν το τυπικό εγκάρσιο προφίλ σε σχήμα V, βρίσκονται στο στάδιο νεότητας, δηλαδή στο αρχικό στάδιο της εξέλιξής τους. Όταν το ρεύμα του ύδατος φτάσει σε κατατομή ισορροπίας (δηλαδή σε κάθε σημείο της επιμήκους κατατομής του ποταμού η κλίση είναι τέτοια, ώστε να μη γίνεται πια ούτε επιχωμάτωση ούτε εκσκαφή της αύλακας) τότε η διάβρωση της κ. σταματά, ενώ γίνεται σαφέστερη η διαμόρφωση των πρανών, που συνοδεύεται από συσσώρευση κλαστικών υλικών στα βαθύτερα μέρη της. Με αυτόν τον τρόπο προκύπτει μια διαπλάτυνση του σχήματος V της τομής (στάδιο ωριμότητας). Στην τελευταία φάση εξέλιξης της κ., σταματά κάθε ενέργεια διάβρωσης και συσσώρευσης και η κ. εμφανίζεται επίπεδη, με ελάχιστη κλίση στην κοίτη και στα πρανή (στάδιο γήρατος). Η συνεχής, όμως, φάση των ενδογενών παραγόντων (ανοδικές κινήσεις, ανύψωση του ανώτερου μέρους της λεκάνης, μεταβολές στη στάθμη της βάσης), μπορεί να αποτελέσει αιτία για να αρχίσει ένας νέος κύκλος διάβρωσης, με νέα εκβάθυνση της αύλακας, που συνοδεύεται από τον σχηματισμό ελλουβιακών αναβαθμίδων (ταρατσών) στα χαμηλότερα σημεία. Στη μορφολογία των κ., σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η λιθολογική σύσταση του εδάφους, στο οποίο χαράσσονται. Έτσι, στα σκληρά πετρώματα, τα πολύ ανθεκτικά στη διάβρωση, εμφανίζονται συνεχώς νεαρές μορφές μέσα στις κ. Αντίθετα, στα αργιλικά πετρώματα ο κύκλος σταματά και παρουσιάζονται μορφές πρόωρου γήρατος. Επιπλέον, η διαφορετική διάταξη των στρωμάτων επάνω στα αντίθετα πρανή της κ., είναι δυνατόν να προκαλέσει τον σχηματισμό διασυμμετρικών κ. Οι μετεωρολογικοί παράγοντες επιδρούν ως εξής: στις περιοχές με άφθονες βροχές η διάβρωση είναι πιο έντονη και η διαμόρφωση των όχθων της κ. γίνεται πιο γρήγορη, με την ενέργεια της απόπλυσης, ενώ, αντίθετα, σε περιοχές με σπάνιες βροχές όλη η διεργασία της διάβρωσης ελαττώνεται. Από άποψη γένεσης, οι διαβρωσιγενείς κ. μπορεί να καταταγούν στις υφέσεις και έχουν δημιουργηθεί από τη διεργασία εξωγενών παραγόντων, ανεξάρτητα από τη γεωλογική δομή του υπεδάφους. Αντίθετα, οι τεκτονικές κ. είναι εκείνες που ακολουθούν υφέσεις ή οδούς που προσφέρονται στη διαβρωτική ενέργεια και συνδέονται με τεκτονικούς παράγοντες (άξονες συγκλίνου, ρήγματα, τεκτονικές τάφρους κλπ.). Επίσης, οι κ. διακρίνονται σε αντικλινικές και μονοκλινικές. Στην πρώτη περίπτωση είναι φανερός ο άξονας της αντικλινικής πτυχής, κατά μήκος του οποίου σχηματίζονται, ενώ στη δεύτερη, οι κ. δημιουργούνται στο ένα πρανές ενός αντικλίνου. Οι παγετώδεις κ., που σχηματίστηκαν από την έντονη παγετωνική δράση του τεταρτογενούς, είναι ένας ιδιάζων τύπος κ. διάβρωσης: πρόκειται για παλιές, ποτάμιες κ., κατά το μεγαλύτερο ποσοστό ήδη ώριμες, διαπλατυσμένες και επαναδιαβρωμένες από την παγετώδη μάζα που διατρέχει την κοίτη, φορτωμένη με μορενικό υλικό. Η αρχική τομή σε σχήμα V αποκτά έτσι ένα σχήμα U (βυθός πλατύς και όχθες απότομες, διανοιγμένες προς τα επάνω, όπου διατηρούνται οι μορφές της παλιάς ώριμης κ.). Οι καρστικές κ. λέγονται κλειστές όταν τις διαρρέει ένα ρεύμα νερού, το οποίο, αυλακώνοντας όλο και περισσότερο την κοίτη του, καταβυθίζεται ξαφνικά στους πρόποδες ενός ασβεστολιθικού τοιχώματος που φράσσει την κ., ενώ λέγονται άνυδρες στην περίπτωση εξαιρετικά αδιαπέραστων εδαφών, με άμεση απόκλιση του υδάτινου ρεύματος. Επιγενετικές κ. είναι αυτές που προέρχονται από άλλες, οι οποίες αρχικά βρίσκονταν σε ανώτερα επίπεδα, ενώ πλέον έχουν ολοκληρωτικά ισοπεδωθεί από τη διαβρωτική ενέργεια. Τέλος, οι κ. συνάθροισης είναι αυτές στις οποίες ανήκουν οι κ. των θινών, των μορενών και των τάφρων και έχουν χαραχθεί από αιολικές, παγετώδεις ή ηφαιστειακές αποθέσεις. Τυπικό παράδειγμα παγετώδους κοιλάδας· ο πυθμένας της εμφανίζεται επίπεδος, ενώ τα πρανή είναι απότομα. Μία ποτάμια κοιλάδα· ο πυθμένας της είναι ελάχιστος και ουσιαστικά περιορίζεται στην κοίτη του ποταμού.

* * *

η (AM κοιλάς, -άδος) [κοίλος]

επίμηκες εδαφικό κοίλωμα ποικίλου πλάτους, που έχει διανοιχθεί κυρίως από τη διαβρωτική ενέργεια τού τρεχούμενου επιφανειακού νερού (α. «η κοιλάδα τών Τεμπών» β. «καὶ παρετάξαντο αὐτοῖς εἰς πόλεμον ἐν τῇ κοιλάδι», ΠΔ)

αρχ.

1. κοίλωμα, κοιλότητα

2. θηλ. τού επιθ. κοίλος.